Қожаберген өзiне дейінгi қазақтың ақын-жырауларының өлең жырларын, медереселерде оқып жүргенде шығыстың жетi жұлдызы атанған Жәми, Низами, Науаи, Фузули, Фирдауси, Сағди, Рудаки шығармаларын оқып-жаттап, солардан нәр алыпты. Сонымен бiрге ол ертеде өткен Рашид ад-Дин, Мырза Хайдар Дулати, Қадырғали Жалаири және өзiнен аз бұрын өткен Әбiлғазы баһадұр хан сияқты бiлiмпаздардың жазып қалдырған шежiрелерiмен таныс болыпты. Сондай-ақ, ол тастағы ескi жазуларды да оқи алады екен әрi оған көп мән берiптi. Бұл айтылғандарына оның “Ата тек”, “Баба тiл” дастандары толық дәлел бола алады.
Өзiнiң “Ата тек” дастанында Толыбайсыншыұлы жырау қазақ халқын оғыз түрiктерiнен шығарады:
Түрiктен тараған ел тоғыз дейдi,
Тартатын күй аспабы-қобыз дейдi.
Башқұрт пен қазақ, ноғай, қарақалпақ -
Төртеуiн шежiрешiлер Өгiз дейдi.

Сондай-ақ, Қожаберген ақын сол “Ата тек” дастанында қазаққа жататын тайпаларды Алаштан шығарады:
Аннас тархан бабамыз,
Ер Алаштың бұтағы.
Бiздiң қазақ бабамыз,
Сол Аннастың ұрпағы.

Алаштан әрi Өгiз бар,
Өгiзден әрi Тұран бар.
Кiм десеңдер тегiмiз,
Арғы атамыз осылар.

Өгiз түрiк iшiнде,
Аннастан қазақ жаралған.
Бiздiң Үш жүз елiнiң,
Алаштан бәрi таралған.

Қожаберген жыраудың (1663-1763) "Баба тіл" атты дастанында:
Қазақ, ұзақ, созақ пен
Башқұрт, қырғыз, татарлар
Бір қауым боп біріккен...
Көсемінен бата алған,
Алты алаш боп, атанған. – деп жырлайды.
Ұзақ – ноғайдың, созақ – қарақалпақ халқының көне аттары. Қожаберген жырау Толыбайсыншы ұлы қазақ, ұзақ, созақ, башқұрт таза алаш деп бөледі. Ал қырғыз бен татарды кейін қосылды дейді. Сонымен бірге, "Баба тіл"дастанында: (үзінді)

1. Шыңғыс ханнан көп бұрын,
Қазақ пен үш жүз бар атау.
Сөзіме нан жәмиғат,
Болмасын көңіл еш жадау.

2. Аннас тархан бабамыз,
Ер Алаштың бұтағы.
Біздің қазақ бабамыз.
Сол Аннастың ұрпағы.

3. Алаштан әрі Өгіз бар
Өгізден әрі Тұран бар.
Кім десеңдер тегіміз,
Арғы атамыз осылар.

4. Тұран шыққан Түріктен,
Тұраннан дұшпан үріккен.
Заманында Тұрандар,
Қорғаған жерін ерлікпен, – деген жырлар ұрпағын жігерлілікке, ауыз біршілікке,батылдыққа шақырады.

Қожаберген жырау Толыбай сыншы ұлы «Ата тек» шежіре дастанында қазақ халқының әуелгі ата-баба жері – Алтай тауы аймағы екендігі «Ата тек» дастанында былай жазылыпты:
Татар мен қырғыз- дағы түркі халқы,
Шығыста қос хандық боп шыққан даңқы.
Түбі бір туысқан ел болса-дағы,
Жауласып өгіздермен тұрған жалпы.

Мекендеп қалың өгіз өр Алтайды,
Болыпты ұстағандай күн мен айды.
Татардың Шыңғыс ханы шапқан кезде,
Қазақтың маңдайынан бағы тайды.

Алтай тау – қазақ атам бесігі еді,
Баққан мал, еккен егін несіп еді.
Татардың Шыңғыс ханы шапқан шақта,
Керейлер Сібірге ауа көшіп еді.

Алды оның Орал тауға қашып өткен.
Сібірге үлкен тобы келіп жеткен.
Тоз-тоз боп құт-береке қашқан керей,
Сібірдің орманына сіңіп кеткен.

Сол күннен Сібір болған Керей жері,
Күн көрген ағаш жонып Керей елі.
Егін салып, мал өсіріп, су жағалап,
Құс салып, ит жүгірткен жігіттері.

Атанған бабам Ғали Ашамайлы,
Өсірген мыңдап тайлақ, құнан тайды.
Сібірге ерте кезден қоныстанып,
Ел болып, ұрпақтары қанат жайды – деп,
жазып кеткен ақын-жырау Қожаберген жырау бабамызға тоқталар болсақ. Қазақ халқының орта жүзіне жататын Ашамайлы тармағынан тарайды. Ашамайлыдан тараған Дәулен Таузарұлының 14 ұлының, сегізінші баласынан Толыбай сыншы туған. Ол 1603-1680 жылдар арлығында өмір сүрген.Атақты ордабасы Толыбай-сыншыдан Кожаберген жырау 1663 жылы наурыз айының басында Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданы Жекекөл ауылында дүниеге келген. Қожаберген жыраудың әкесі Толыбайсыншы Дәуленұлы XYI ғасырда қазақ әскерін басқарған, қазақтың батыры, әйгілі адамдарының бірі болған, Ордабасы атанған. Қожаберген жырау 1763 жылы желтоқсан айында жүз жасқа толып дүние салған.
Қожаберген жырау өз кезінде үш жүздің әскерін басқарған аға сардар болып, Әз Тәуке хан заманында Ордабасы атағына ие болған. Жауынгер жырау өзі жайында:

Ішінде Ашамайлы – Керей Көшебемін,
Соғысқа он жетімнен төселгенмін.
Жекпе- жекке қалмақтармен шыққан кезде,
Желкесін қидым талай ерсінгеннің, - деп,
17-ті жасынан бастап қолына қару алып, батыр ағаларымен жорықтарға шығып жеңістерге жеткенін мақтан ете келе ол:

Қалмақтың қамалдарын бұзған талай,
Әз-Тәуке тұсындағы қолбасы едім.
Кейінгі ақындарға нұсқа айтқан,
Қазақтың аға жырау жорғасы едім.

Алаштың алты ұлының бірі-қазақ,
Жұртым ғой, қайырымды, салты ғажап.
Тілеймін жалбарынып жаратқаннан,
Халқымды еткізбе деп жауға мазақ.

Атыма көптен қанық қазақ, ноғай,
Есімім Қожаберген, әкем Толыбай.
Бөгенбайдың бұрынғы Ордабасы ем,
Үш жүзге сардар болған қалың қолға-ай, - деп жырлаған.

Кожаберген жыраудың әкесі Толыбайсыншы қолбасшы–батыр, жасы ұлғайған кезінде өзінің орнына үш жүздің және ноғай, қарақалпақ әскерлеріне Ордабасылыққа Керей Бөгенбай сардар сайланады. Қазақ тарихында бірінші Бөгенбай батыр атанған. Бөгенбай Маянбайұлы 1668–1708 жылдар аралығында өмір сүрген. Көшебе Керей Бөгенбай батыр Маянбайұлы ордабасы сайлаған 1668-1688 жылдары,жиырма жыл бойы қазақ, ноғай, қарақалпақ қалың қолын басқарып, Сібір татары елдерін сыртқы жауларынан қорғаған Орасан ерліктер жасап, қошеметке иеленеді. Бұл Бөгенбайдың ерліктерін кезінде Қожаберген жырау мен Дәстем сал жырласа, кейін Керей Жанкісі жырау Көшекұлы ( 1734-1817 жылдары өмір сүрген ) Ол «Керей Бөгенбай батыр» атты ұзақ дастан шығарған. Алайда, бірінші Бөгенбай баһадүр 1688 жылы (Ұлу жылы) көктемде қалмақтармен соғыста жеңіске жетеді. Ол осы соғыста ауыр жараланады. Орнына ордабасылыққа Қожаберген аға сардар сайланады. Қожаберген баһадүр Ордабасы болып 1688 жылдан 1710 жылға дейін 22 жыл бойы қазақ, ноғай, қарқалпақ халықтарының біріккен жасақтарына әскербасылық қызметін атқарады. Еліміздің солтүстігінен шапқыншылық жасған сыртқы жауларумен соғыстарда сәтті жеңістерге жетіп отырған. Ордабасы атағын алған әскери қайраткер болған.

Қожаберген баһадүр 1710 жылдың жазында өз шәкірттерінің бірі–жас батыр Қанжығалы Арғын Бөгенбай Ақшаұлының батырлық өнерінің ерекшелігіне ықыласы түседі. Орта жасқа келген Қожаберген баһадүр Әз-Тәуке ханға өзін ордабасылықтан босатуын өтінеді. Орнына һас батыр шәкірті Қанжығалы Бөгенбай Ақшаұлын ұсынады. Қазақ хандығының астанасы–Түркістан шаһарына қазақ билерін, бектерін, батырларын шақырып, қыркүйек айының басында ордабасы сайлауға құрылтай өткізеді. Онда жиналған билер, бектер, батырлар, сұлтандар Қожаберген баһадүрді ордабасылық міндетінен босатуға қарсылық білдіреді. Өйткені, Қожаберген баһадүр, әскербасы елге жайлы, ақылды-парасатты, әрі батыр, әрі соғыстың айла-тәсілін өте жақсы білетін теңдессіз сардар екенін алға тартады. Ақыры ордабасы сайлауына қатысушылар келісім беріп, бас сардарлықтан өз тілегі бойынша Қожабергенді босатады. Ол ұсыныс жасап, өз орнына сүйікті сарбаз-шәкіртінің бірі Бөгенбай батыр Ақшаұлын қазақ, ноғай, қарақалпақ біріккен әскеріне бас қолбасшы етіп сайлатып, ақ батасын береді. (Қазақ тарихында екінші Бөгенбай батыр атанған – Бөгенбай Ақшаұлы).

Әз Тәуке хан Қожаберген сардар-ақынды әскербасылық қызметінен мүлдем босатпайды. Керей-Уақ пен Сібір татары елінің біріккен жасағына ордабасы сайлатады. Сонымен бірге, Қожаберген ордабасының жасы ұлғайған ағасы Қарбас сардар өзінің орнына Орта жүз Керей-Уақ елдеріне көсем етіп сайлайды Сүйтіп, батыр-жырау Қожаберген Толыбайсыншыұлы әскербасы міндетін 1710-1723 жылдар аралығында Орта жүз Керей-Уақ елдеріне және Сібір татарының Барабы руына басшылық қылады. Қожаберген жырау да әкесі Толыбай сыншыға ұқсаған аса өнерпаз, һас батыр, туған халқына адал қызмет еткен, үмітін ақтаған белгілі мемлекет қайраткері болған екен.

Толыбайсыншы Дәуленұлының анасы Жамал Самарканд уалаятын билеп-төстеген Кіші жүз Алшын ішінде алты аталы Әлімұлының Төртқара елінен шыққан әйгілі ордабасы Жалаңтөс баһадүр Сейітқұлұлының (1576 – 1656 жылдары өмір сүрген) туған апасы екен. Толыбайсыншы өзінің Майлы, Өтежан, Өтеген, Өтебай, Өтегелді, Қарабас, Тобыш, Барқыт, Қожаберген сынды он ұлы нағашылары Ақша би мен Жалаңтөс баһадүр Сейітқұлұлына балаларын апарып береді. Олар Самарқанд пен Бұхара шаһарларында жоғары дәрежелі діни білім ордаларында оқиды. Толыбай Дәуленұлының он баласы діни дәрежеде білім алумен қатар араб, парсы, көне түркі (шағатай) тілдерін үйреніп, сол оқу орындарын өте жақсы тәмамдаған екен.

Әнуарбек Ералы,  Астана қаласы «Тіл және мәдениет» қоғамының
                                           төрағасы, 2017 жыл

Aqsaqaldar.kz