(Жалғасы)                               .
Елшінің ішімдіктен, ашкөздіктен, нәп­сі­құ­мар­лықтан алыс, таза жүректі, қанағатшыл, са­бырлы болуы басты міндет ретінде қойы­ла­ды. Білімі жағынан көп кітап оқыған, есеп­ке жүйрік, бірнеше тіл білетін, медицина, аст­рономия және геометрия ғылымдарын мең­­герген болу керек. Мемлекетаралық мә­се­лені шешу барысында сөз астарын түсі­не­тін, тапқыр, шешен тілді болуы маңызды. Ел­­шілермен сұхбаттасу үшін шахмат пен нард ойнай білуі қажет. Сапарда көп жүретін бол­ғасын найзагер, садақшы мерген әрі құс­бе­гі болу керек. Бұл қабілеттері жолаушылап шық­­қанда қауіп-қатерден қорғануға және аң ау­лап жеуге пайдасын тигізеді.                                         .
Елші зерек, білімді және ықтиятты бол­са, барлық жерде жақсы қарсы алады және мем­­лекет басшысы үшін пайдалы болады. Ел­­ші жауыз, ешкімге бағынбай босқа жүрген бо­л­­са, күмәнсіз мемлекет басшысының қаді­рін кетіреді (2638-2639 бәйіттер, ауд. Б.Н.).                     .                           
Елшінің ішімдікке әуес болмау керектігі ерек­ше айтылады. Арақ ішкен кісі ханның сы­­рын ашып, мемлекеттің құпиясын жайып салуы мүмкін дейді.
Хатшы. Ертеде көптеген мемлекет бас­шы­­лары жанына хатшы, жылнамашылар ұс­та­­ған. «Құтадғу білікте» олардың лауазымы «бі­­тікші», «ылымға» деп аталады. Хатшы, жыл­­намашы ретінде сырға берік, шыншыл, хан­­ға адал, жанашыр кісіні таңдау керек дей­ді. Өйткені ол – мемлекеттің, ханның сы­рын білетін адам.                                                   .
Бұл сырды сақтау үшін ол шыншыл болуы ке­­рек; дінге берік, иманы кәміл болуы керек (2676-бәйіт, ауд. Б.Н.).                .
Сырды сақтай алмай, өзгелерге айтса, әсі­­ре­се өзге елдің билеушілеріне айтса, оның жа­­засы ауыр. Кітапта сол туралы айта келе, ежел­­гі түрік қағанаттары кезіндегі Өтүкен бе­­гінің сөзін мысалға алады.                           .
Әй, бектердің сеніміне кірген адам, сыр­ды (мем­лекеттік құпияны) берік сақта; сыр­ды сақ­тамасаң, дереу басың кетеді (2683-бәйіт, ауд. Б.Н.).
Хатшы болған адам ділмар, шешен, сөзге жүй­рік болуы керек. Өйткені ол мемлекеттің жылнамасын, хандардың өмірбаянын және ха­лықтың тарихын жазады.                                                                                       

Қазынашы. Хатшыдан кейін «Құтадғу бі­­л­ікте» қазынашы туралы бөлім келеді. Оны қа­­зіргі экономика және қаржы ми­нистр­лік­те­­рінің қызметін атқарған лауазым деуге бо­ла­­ды. Жүсіптің айтуынша, «қазына­шы ақыл­ды, әділ, ізгі, ханға, мемлекетке адал, жа­­на­­шыр, ұяты бар, ісіне жауапты, тия­нақты, мем­­лекет қаржысына ұқыпты, тіп­ті аздап са­­­­раңдау адам болуы керек». Қар­жыны басқару үшін жастайынан мол­шы­лықта өскен, ақ­шаға құнықпайтын, құдай­дан қорқатын, сау­даның қыр-сырын мең­­герген, тауар­лар­дың арзан-қымбатын, құнд­ы-құнсызын айы­ра білетін, кісімен жақ­сы тіл табысатын жә­­не қаржы саласы­ның білгір маманы болуын талап етеді.                                               .
Есепші барлық кіріс пен шығысты жазуы ке­рек және барлық мәлімет жазылып сақ­талуы керек. Жыл, ай және күні жазылып, уа­­­­қыты белгілі болсын; саны, айырмасы ашық әрі белгілі болады (2774-2775 бәйіттер, ауд. Б.Н.).
Қазынашы мемлекет басшысына жа­қын са­райда жүреді. Ол сарайда өзін дұрыс ұстай білу керек дейді.                               .
Аспаз бен ыдысшы. Сарайда билеушінің та­мағы мен ыдысына жауапты аспаз бен ыдыс­­шылар бар. Олардың ақылды, білімді, сы­­пайы, ұятты, қанағатшыл, өтірік айтпай­тын, әділ болу керектігі айтылады. Билеу­ші­ге, мемлекетке адал қызмет етуі, мем­ле­кет бас­­­шысының қауіпсіздігіне мұқият болуы ке­­­рек. Сарайға кірген әрбір тағамды мұ­қият тек­­­серіп, күмәнді және жарамсыз­дарын құр­туға міндетті. Көптеген билеуші­лер­дің ажалы уланған астан келгенін айта ке­ле, аспаз бен ыдыс­шының жауапкершілігі жоғары екеніне тоқталады.
Билеуші мен Бас уәзір арасында бұдан кейін мемлекет басшысының мойнындағы қыз­меткерлерінің хақысы қандай бола­ты­ны сөз етіледі. Олардың бірінші кезекте ішіп-жейтін асын беріп, жағдайы жақ­саруы­на мүмкіндік жасалуы керек. Олар ыстық-суық­қа шыдап, жан-тәнімен қызмет етіп, мем­лекет үшін өзін пида қылады. Оның хақысын беру – билеушінің міндеті.
Қайырымдылық пен тамағын қыз­ме­тіне қа­рай әділ бер; жалаңаш болса киіндір, аш болса тойдыр (2982-бәйіт, ауд. Б.Н.).                                         .
«Күлтегін жазба ескерткішінде» Қаған­ның: «аз халықты көп қылдым, аш халықты той­дырдым» деген сөзі бар. Ал «Қорқыт ата» жырында ханның «ашты тойдырып, жа­лаңашты киіндіріп, қарызға батқанды қа­ры­зынан құтқарғаны» жазылған. Бұл ортақ идея ертеден түрік халықтарының ел басқарудағы не­гізгі ұстанымы екені даусыз. Сондықтан «Құ­тадғу білікте» елді қы­лыш­пен емес, білім­мен, парасатпен басқаруды көрсетеді. Ха­лық­тың жүрегін мол қазына таратып, қайы­рым­дылықпен, ізгілікпен жау­лауды айтады. Бұ­ған дәлел ретінде «Құ­тадғу білікте» мемлекет бас­шысының мы­на­дай сөзі бар:
Енді тілегім мынау: маған келген адам байы­са, менің саямда беделі артса, Бектер­дің қуанышы – ертеңінің пайдасы; нәтиже­сін­де, жақсы атым қалып, маған дұға жаса­ға­ны жеткілікті (3019-3020 бәйіттер, ауд. Б.Н.).
Осындай сұхбаттардан кейін елге әділ заң орнатылып, халыққа мал-дүние тара­тыл­ғаны айтылады. Билеуші одан соң Бас уәзі­ріне елді аралатып, халықтың жағдайы қан­дай екенін біліп отырады. Әсіресе, би­лік лауазымына ие болған қызметкерлер өз ісіне лайықты ма, лайықсыз ба, соны қада­ға­латады. Нәтижесінде, ел билеуде мемле­кет басшысына көмекшілердің пайдасы көп­тігі айтылады.
     Мемлекет басшысы жалғыз өзі қанша күш жұмсағанмен, көмекші болмаса, ұзақ уа­қыт билік жүргізе алмас (3123-бәйіт, ауд. Б.Н.).                                             .
Халықтың жағдайы жақсарған соң мем­лекет басшысы ел үшін еңбек ететін адал, кә­сіби білікті қызметкерлердің көп болға­нын қалайды. Бас уәзірге тапсырма беріп, ақылды, білімді, қабілетті, мінезі дұрыс және адал қызметкерлер іздетеді. Одан кейін­гі бәйіттерде мемлекет қызметкерінің эти­касы, мемлекетке қызмет етудің қыр-сы­ры және билік өкілі ретінде халықпен дұ­рыс байланыс орнатудың маңызы ай­ты­лады.                         .
Мемлекет қызметкерінің этикасы. Орта ға­сырдың өзінде бабаларымыз құрған Қаға­на­тта мемлекет қызметкерінің этикасы қа­лып­тасқанын көреміз. Шығармада әртүрлі дә­режедегі лауазым иелерінің бір-бірімен қа­рым-қатынасы және мемлекет басшысы­ның алдына кірген кездегі әдеп секілді қа­ғи­далары түгел баяндалады.                                            .
Егер сен мемлекет басшысының ал­ды­на барсаң, көзің жерде, құлағың төрде бол­сын. Қолыңды қусырып ұста, аяғың түзу тұрсын; оң қолың сол қолыңның үстінде тұр­сын. Есіктен кірерде әуелі оң аяғыңмен атта; саған бұйрық бергенде мұқият тыңда (4055-4057 бәйіттер, ауд. Б.Н.).                        .
Өзінен жоғары лауазым иесінің ал­дын­да аяғыңды айқастырып отырма, тырнақ алма, дауысыңды қатты шығарма, оған қар­сы келме, құрмет көрсет деген секілді мем­ле­кет қызметкеріне тән этикалық қағидалар ай­тылады. Сонымен қатар қызметкер мем­лекеттің заң, ереже, қағидаларын жетік бі­ліп, әрбір ісін заңға сәйкес орындауы тиіс. Осындай әдеп-қағиданы бойына сіңір­ген, билеушіге деген адалдығымен та­ныл­ған, ақылды, білімді, қабілетті және міне­зі жақсы кісілердің лауазымын жоға­ры­латып отырған.
Кім ақылды болса, оны шақырды; кім бі­­лімді болса, оны жоғарылатты (416-бәйіт, ауд. Б.Н.).                                                 .                       
Көшпелі өмір сүрген көне түрік халқында тапқа бөліну үрдісі болмаған. Қол бастаған батыр да, төрелік айтқан би де, ел­ге ақыл айтқан данышпан мен ханның кеңес­шілері, сарай қызметкерлері де қара­пайым халық арасынан шығып отырған. Рулық қауымның нәтижесінде әр рудың бет­ке ұстар беделді тұлғалары ханның жа­нынан орын алған. Яғни, халық пен оны бас­қарушы билік өкілдерінің арасында тап­тық бөлінушілік емес, адамгершілікке, із­гілікке, бауырмал­дық­қа, ынтымақ, бірлікке негізделген қарым-қа­ты­нас бар. Айталық, төмендегі бәйіт­те ел ара­сынан шыққан лайық­ты кісі­лер­ге берілген лауа­зымдар ту­ра­лы айтылады.                                .
Қайбірі Иабғу, Иүгрүш, Ел Бегі; қайбірі лауа­зымы теңдессіз Ер Өгі болады (4069-бәйіт, ауд. Б.Н.).                                        .
Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» атты сөздігінде бұл лауазымдардың әрбіріне жеке-жеке анықтама берілген. Олар­дың ішіндегі ең үлкен лауазым «иүг­рүш» деп аталады.                                   .
«Түріктерде қара халықтан шығып, уә­зірлік дәрежеге көтерілген кісі. Парсы және бас­қа да қауымдар қанша үлкен, қанша көп әрі қанша күшті болса да бұл мәртебені ала ал­майды. Бұл лауазым Қағаннан бір дәреже тө­мен. Оған жібектен бір отау беріледі. Ол жаңбыр, қар және ыстықта құрылады». Сөздікте бұдан басқа Қағаннан үш дәреже төмен «түгсин» деген лауазым бар. Халық ара­сындағы көпті көрген, дана қариялар би­лік өкілдері үшін ықпалды, қадірлі бол­ған. Оларға «өге», «өге тігіт» деген лауа­зым­дар берілген. Олар Қағанның ел билеуші ұлдарынан бір дәреже төмен.                               .
«Құтадғу білікте» мемлекет ісіне, сарай қыз­метіне кейбір кісілер жас кезінде, енді бірі жасы ұлғайғанда араласады деп, екеуі­нің айырмашылығын айтады. Олардың ішін­дегі жастардың мемлекет қызметіне келуі­не ерекше мән береді.
Мемлекеттік қызмет қақпасын ашқысы кел­ген адам, жас кезінен бастап, мемле­кет­ке қызмет қылсын (4037-бәйіт, ауд. Б.Н.).                              .
Мемлекет қызметіне араласып, әртүрлі дә­режедегі лауазымға қол жеткізген кісілер­ге ел бірлігі үшін қызмет етуді міндеттейді. Би­лікке таласып, елді бүлікке бастауға не­месе билікке қарсы бүлікті іске араласуына қатаң тиым салады.
Сен, мемлекет басшысына қарсы келіп өш­теспе… (4086-бәйіт, ауд. Б.Н.).
Жүсіптің жырлауынша, мемлекеттің тұ­тас­тығы, тыныштығы, дамуы және бола­ша­ғы ынтымақ-бірлікке байланысты. Би­лік­ке талас болған жерде халық жапа шеге­ді, мемлекет әлсірейді, тіпті жойылуы мүм­кін дейді.
Билік өкілінің халықпен қарым-қаты­на­сы. Билеуші әулеттен немесе халық ара­сынан шықса да, мемлекет ісі тапсырылып, қолына билік берілген әрбір тұлғаға халық­п­ен, оның ішіндегі әртүрлі саланың адамда­ры­­мен қалай қарым-қатынас жасау керек­ті­гі «Құтадғу білікте» егжей-тегжейлі баян­­­дала­ды. Сондай-ақ мем­лекет басшысы мен ха­­­лық­тың ұстаным­­дарды көрсетіледі. Бұ­дан мемлекет­тік басқарудың жетілгенін көру­ге болады. Әуелі қарапайым халық ішін­дегі мінезі тұрпайы, білімсіз, тө­белеске бейім адамдар­мен қарым-қатынас сөз еті­леді. Ол «қара», «ғам» деп аталады. Қанша жер­ден мәдениеті төмен болса да, оларға жы­лы қара, ішіп-жеуі­не тамақ бер. Алайда ашы­лып сөйлеспе дейді. Сонымен қатар қо­ғам­ның ең маңызды адам­дарының бірі деп білім­ді ғалымдарды атай­ды. Олар халықтың сауа­тын ашып, білім береді.
Әлемде бұл ғалымдар мен білімділер жоқ бол­­са, егілген нәрселер болса да, жерден жей­тін еш­теңе өнбейді (4048-бәйіт, ауд. Б.Н.).
Бәйітте сондықтан білімділер мен ғалым­дарды құрметте, қажетін өте, оларға ізгілік жаса деп кеңес береді. Өйткені білімділер мен ғалымдар елді адастырмай тура жолға салатын, елдің шамшырағы дейді. Ғалымдардан соң дәрігерлер туралы баяндалады. Олар халықты түр­лі аурудан арнайы шөптен жасалған дәрі­лер­мен емдейді, олардың қоғамдағы құқығын қор­ғауды міндеттейді. Онымен қоса, аурулар­ды дұғамен дем салып емдеушілермен де дұ­рыс байланыста болуды сөз етеді. Мұнан соң түс жорушылар және астрономдармен де көр­кем мәміледе болуды тапсырады. Жүсіп Бала­сағұн билік өкілдеріне ақындармен қарым-қатынасқа ерекше мән бер дейді. Өйткені олар­дың ауызынан шыққан бір ауыз сөз лезде бүкіл елге жайылады. Олардың сын сөзіне ұшы­рамауды ескертеді. Сонымен қатар қо­ғам­ның еңбекші топтары: егіншілер, сауда­гер­лер, малшылар және қолөнер шебер­ле­рімен қа­р­ым-қатынасқа айрықша көңіл бөлуді ай­тады. Олардың ақ адал еңбе­гі­мен дайындаған тамақ өнімдерінің арқа­­сында қаншама халық өмір сүріп жатыр. Олармен жақсы қарым-қа­тынаста болуды айтады.                                .
Жүсіп Балағасұн «Құтадғу білік» еңбе­гін­де «құт-берекеге кенелген билік қандай болады?» де­ген сұраққа жауап береді. Оны зерттеген әлем­дік ғалымдар билікке қатысты кітап деп түсіндірген. Сондай-ақ түрколог ғалым В.Рад­ловтың жасаған сөздігінде «білік» сөзінің білім және билік (царство, правительство) деген екі мағынасы берілуі де көп жайды аңғартады. Анығында «Құтадғу білік» бүгінгі тұрғыдан ба­ға­ланып, зерделеніп «Құтты билік» деп ауда­рылуы тиіс.                                           .
Осыдан он ғасыр бұрын жазылған Жүсіп Ба­ласағұнның еңбегі елімізде жеке тұлғаны дамы­туда, мемлекеттік басқаруды жетіл­ді­ру­де, кадр дайындауда және идеоло­гия жұмыстарын­да таптырмас дереккөз. Ол әдеби көркем шы­ғарма ғана емес, мәңгілік ел болу үшін мем­ле­кеттік басқару тақырыбын көтерген құнды жә­дігер. Ең маңыздысы, Елбасымыз жария­лаған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мә­селесі аясында халқы­мыз­дың рухын оятып, са­на­сын жаңғыртуда маңызы зор. Сонымен қа­тар тәуелсіз мемле­ке­тіміздің тамыры терең­де жатқанын көрсе­тетін тарихи факт, баға жет­пес байлық.          (Соңы)

Сейіт Қасқабасов, ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор
 

Бекарыс Нұриманов, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ-дың 
PhD докторанты

Айқын газеті