Адыра қалғыр, Үш қиян Қазақ әдебиетінің көрнекті өкі­лі, әйгілі ақын Мұрат Мөң­кеұ­лы­ның шығармаларын зерттеп-зер­делеу барысында оның мұра­сы­на тән белгілі бір ерекшеліктерді анық аңғарамыз. Мәселен, ақын­ның барлық дерлік жыр-тол­ғау­ла­рына туған өлкесінің елді­ме­кен­де­рі, жотасы мен жартасы, сайы мен жа­зығы, өзені мен көлі, қыраты мен құдығы арқау болған.

      Бұл ту­ра­сында Хамит Ерғалиев: «Мұрат ке­ремет топограф, географ, геолог іс­петті. Ол Маңғыстаудан мұнай шы­­­ғатынын да айтқан», – дейді. Со­нымен қатар жыр жүйрігі қа­тыс­қан айтыстардың бәрі Мұ­рат­тың жеңуімен аяқталады. Соңғы сөз­ді ақынның өзі айтады.

      Тағы бір ерекшелігі, ол өз өлеңдерінде Ма­­­хамбет ақынның өршіл рухын жал­ғастырып, қайраткерлік биік­тен көрінеді. Сол Махамбет ақын­ның жырлары ел-жұртқа Мұрат арқылы жеткені баршаға мәлім. Ақын мұрасын жан-жақты са­ра­лаған сәтте оның шығарма­шы­лығында «үш» санымен өрнектел­ген тіркестер жеткілікті екенін бір­ден байқайсың. Мұрат Мөң­кеұ­лының басты шығармасы – атақ­ты «Үш қиян» толғауы десек, мұнда туған жер ұғымы үшта­ған­дық тұтастық («Еділдің бойы – қанды қиян, Жайықтың бойы – майлы қиян, Маңғыстаудың бойы – шаңды қиян») арқылы аңғар­ты­лады. Ол ел мен жердің ахуалына үш тұғырдың үйлесімі арқылы зер са­лады. Ақын айтар ойын осы үш­тік­тің бірлігіне орайластыруға бейім тұрады.

      Мысалы: – Адыра қалғыр, Үш қиян, Үш қиянның ара бойынан, Жеті жұрт кетіп жол салған, – деп толғап, уақыт пен кеңістіктің ар­палысындағы талай оқиғаларға куә болған батыс өңіріндегі әйгілі үш мекенді үштағандық үрдіс тұ­р­ғы­сынан танытады. Үш бидің үлгі­сіне, үш жүздің бірлігіне лайық­тал­ған қазақ тұрмысы ақынның са­насына әбден сіңген сыңайлы. Сондықтан ол өмірдің қай құбы­лы­сын да «үш» саны арқылы зер­де­леуге бейім. Мұраттың үйлесімді «үш­тіктері» осы «Үш қиянның» іші­­нен де көптеп табылады. «Ады­ра қалғыр, Үш қиян, Қол ұстасып жүр­ген жер» деп үлкен үштіктің жо­ғын жоқтап, мұңын мұңдап, зар иле­ген Мұрат жалпыдан жалқыға қа­рай ойысып, майлы қиянға (не­гізгі мәтінде мұнайлы өлке кейде «шаң­ды қиян» делінеді) тоқ­тал­ған­да «Маңғыстаудың үш түбек, Үш жүз алпыс әулие» немесе «Маң­ғыстаудың үш түбек, Оны-да­ғы алғаны» деп тағы да үйрен­шік­ті ұғымына сүйенеді. Ақын өзгеге қимайтын байыр­ғы жер-су аттарын атап, жыр төк­кен сәтте де өз дәстүрінен айны­май­ды. Қанды қиын, шаңды қиян, май­лы қиянды немесе Еділ, Жайық, Ойылды даралап алатыны се­кілді дәстүрлі жыр үлгісімен олар­ды да үшеуден топтап, елдің жа­дына жаттатады:

 – Өлеңтінің аяғы, Шідертінің қоспасы,

Аңқатының басы – тас оба.

* * *

Аққұмдының сағасы,

Есенбайдың құмасы,

Қос Қобданың арғысы.

«Ақтөбе, Бозан – данды су,

Үш өзен, Самар – жанды су» деп өзен­дер өрнектелген өлкені жырлаған Мұ­рат «Үш қияндағы» кейбір адам ат­­­тарын да үшеуден топтайды.

«Асан Қайғы, Қазтуған,

Орақ, Мамай, Телағыс,

Шораның шұбап кет­кен жер» немесе

«Қазақтағы Қал­қаман,

Ноғайдағы Мүлкаман,

Ела­ман деген биінен» деп терме­ле­тіп, игі жақсылардың текті тұл­ға­сын ел мен жер тағдырымен ты­ғыз байланыстырады.

      Үш бұлдыр тау, маң дала Ақынның үш қиян туралы тол­ғамдары «Сарыарқа» тол­ғауын­да да жалғасады. Мұраттың та­ны­мын­дағы үштік бұл шығарманың қай тұсынан да айқын аңғарылады. «Үш қиянмен» тақырыптық-маз­мұндық тұрғыдан сабақтасып тұ­ра­тын «Сарыарқа» кейде алдыңғы шы­ғарманың мақсат-мұратын ег­жей-тегжейлі түсіндіретін қо­сым­ша толғау секілді әсер қалдырады. Он бір буынды өлең үлгісімен той бас­тау жыры түрінде айтылған «Са­рыарқада» жеті-сегіз буынды жыр ағыны сипатындағы «Үш қиян­ның» рухы берік сақталған. Сон­дықтан бұл толғауда «Үш қиян» ұғы­мы бірнеше рет тілге тиек бо­лады:

 – Ойды алды үш Оймауыт, тоғыз тарау,

Кең қоныс мұсылманға қалынбады.

Үш қиян – жеті жұртты тоздырған жер,

Жер үшін қайыры жоқ тарылмалы.

Бұл жерге сонан қайтып қазақ қонған,

Әдіре талай жұртқа азап болған.

Бас қосып Кіші жүздің ақсақалы

Бойынан Үш қиянның қарап қонған.

Ел тағдыры арқау болған сол «Са­рыарқада» тек «Үш қиян» атауы ғана дәріптелмейді, «үш» са­нымен өрнектелетін басқа ұғым­дар да жиі қолданылады. Мә­селен, ол көшіп-қонған жұртты са­­­намалап жырлайтын тұста «Мақ­танса үш алшынның салма­ғын­дай,

Сырттағы тілеу, қабақ, қа­лың шекті» деп үштағандық үй­лесімге тағы да жүгінеді.

      Мұраттың үштағаны қалың елге белгілі осы екі толғауынан ға­на емес, басқа шығармаларынан да айқын танылады. Кәне, саралап көрейік. «Жанарыстан, Үшқамыс, Алшағыр ханның қонысы ед!» («Әт­тең, бір қапы дүние-ай!»), «Ба­л­уан, байлық, батырлық, Үшеуі қолдан келмей жүр» («Топқа түскендегі толғауы»), «Басында әулиенің үш күн түнеп, Бір тілек ал­ған екен Алладан да» («Бегалыға айт­қаны»), «Қу төңкерсе аспан­нан, Үш түлеген баппенен» («Жал­ған­шы фәни жалғанды»), «Бір таң­ға үш шошынған ата-бабаң, Астана, қарындастың қамын ой­лап» («Оқудан қайтқан жігітке»), «Қара қазан, сары бала, Үш бұлдыр тау, маң дала» («Қарасай-Қази»)…

      Соған орай, Хамит Ерғалиев ақын шығармаларын тақырыптық-маз­мұндық тұрғыдан талдай келе, «Балуандық, батырлық, байлық, осы үшеуіне аса мән бере то­л­ғай­ды» деп ой түйеді. Ол сөйтіп, ақын тер­мелеріне өзек болған үш арна­ны айқындап көрсетеді. Шекелігі үш елі Ақынның үштағандық ұста­ны­мы «Байұлы Байбақты Ғұмар Қазы ұғлына Мұрат ақынның айт­қаны» деп аталатын өлеңде кө­бі­рек байқалады. Ғұмар – қазаққа та­­нымал Сырым батырдың не­ме­ре­сі. Ғұмардың әкесі – Қазы. Шайыр Ғұмардың абырой-беделін асы­рып, келістіре мақтаған кезде де «үш» саны ойына жиі оралады. Түр­лі теңеулері мен сырлы сипат­та­малары сол үйреншікті үштіктің төңірегінен ұзамайды.

«Баласын үш ананың шырқ үйірдің,

Сү­лей­мен уақытында дәуге мінген»,

«Күл­генің – қоңыр салқын, қыс­қа­ның – қыс,

Қаңтардың үш ай тоқ­сан қысымындай»,

«Ақылмен үш ананың басын қостың,

Құ­дайым дәрежеңді артық жасап»,

«Дәм қосты тәңір айдап бізің­ме­нен,

Үш ана бірігіп тұр сізіңменен» деп термелетіп жыр төгеді.

      Мұрат Мөңкеұлының «Жал­ған­шы фәни жалғанды» атты тер­ме­сінде назар аударарлық ерекше тіркес бар. Ол Махамбет жырла­рын­да кездесетін «Еңселігі екі елі, Егіз қоян шекелі» деген жолдарға «Ше­келігі үш елі» деп қосады. Бұл – Мұрат поэзиясындағы жа­құт­тың бірі. Осыған орай, ілгеріде біз­ге сұхбат берген Хамит Ерға­лиев: «Әсі­ресе, Мұрат жылқыны ке­ре­мет жырлайды. Арғымақ ат­тың на­ғыз бейнесін суреттейді… Ат­ты әскерде кавалерист бол­­дым. Сондықтан мұның жай-жап­сарын жақсы білемін», – де­ген-ді. Мұраттың айтыстары да «үш­тік­тен» кенде емес. Мысалы, таз руы­ның атақты ақыны Бала Ораз­бен сөз сайысына түскенде оған

«Үш арыс таздың баласы,

Сола­рың­ның өлгенін,

Қолыңнан бар ма көмгенің» деп шүйлігеді.

      Ал ке­те Жаскелең ақынға

«Қойымды баққан сен едің,

Үш қошқардың ба­ласы» деп тиіседі.

Шеркештің ақы­ны Тыныштыққа

«Үш арыс Алдабергенде жауғашты бар,

Са­нап ал, басы Айжарық, адамыңды-ай» деп талап қояды.

      Ал ысықтың жыр жүйрігі Жылқышымен ай­тыс­та «Баласы Есболайдың ер Итем­ген, Борсықта үш жыл қыс­тап, мұра салған» деп өз жұртының байрақты батырларын дәріптейді.

      Кердері Әбубәкірдің «жеті» са­нын көбірек тілге тиек ететіні се­кілді («Топ көрсем жеті мүшем құ­рыс­­таған», «Жеті мүше әскер-дүр», «Жеткен соң жеті жасқа хай­ла білдім») Мұрат өлеңдеріндегі «үш» санымен байланыстырылған, үш­тік өлшемге байланған тіркес­тер кездейсоқтықтан түзілген бол­маса керек. «Үштік бірлікке не­гізделген қазақ қауымының құры­лым жүйесі өз-өзінен шыға салма­ған… Бұл жүйе – халқымыздың жаңа мемлекеттік тірлік жасау жо­­лындағы саяси ізденістерінің нә­­тижесі», – деп Әбіш Кекілбаев айт­­қандай, осы ұғымға Мұрат ақын көбіне-көп елдік, халықтық тұрғыдан мән берген. Ол отарлау­шылардың алдында кесе-көл­де­нең жатқан үш өзенді (Еділ, Жайық, Ойыл) жайлаған үш ме­кен­ді жауды жақындатпайтын қал­қан көреді. Бұл үштіктің іргесі сө­гілсе елдің күйі қашқаны деп са­найды:

(«Еділді тартып алғаны – Етекке қолды салғаны.

Жайық­ты тартып алғаны – Жағаға қолды салғаны.

Ойылды тартып алғаны – Ойдағысы болғаны»).  

Үштік және үйлесім «Үш» санымен әдіптелетін кө­рі­ністер әлемдік әдебиетте де бай­қа­лады. Көптеген халықтардың ер­те­гілері «Бір байдың үш ұлы» не­месе «үш қызы бо­лып­ты» деп басталады. Сүрініп жы­­ғылып, ж­а­рақат алып қалған адамға «үш рет ұшықтап жібер» деп кеңес бе­реміз. «Ер кезегі үшке дейін» деген қа­­ғида бірқа­тар елдің та­нымына ор­тақ. Ежел­гі түсі­нік бойын­­ша же­р­ді мұхит­та жү­зіп жүрген үш кит кө­теріп тұра­ды. Біздің үш биі­міз ел­діктің Үш қиянына тө­релік етті. Орыстардың үш ба­тыры да бар­ша­ға танымал. Үш ат жеккен пәуес­кенің бейнесі та­лай­дың са­насында қалды. Адам үш мез­гіл там­ақ іше­ді. Жігіттің үш жұр­ты бо­лады, жә­не тағы басқа­лары. Мұрат мұрасына қатысты үш­тік­тің үйлесімі мұнымен де шек­тел­­мейді.

Ақынның «Оқудан қайт­қан жігітке», «Еліне жазғаны», «Бір досқа» деген үш хат-өлеңі сақ­­­талған. «Үш қиян» толғауы орыс тіліне үш рет аударылды. Ал­ғашқысы 1940 жылы Мәскеудегі «Художественная литература» баспасы әзірлеген «Песни степей» де­ген жинақта Павел Шубиннің ау­дармасымен, екіншісі 1978 жы­лы Ленинградтағы «Советский пи­сатель» баспасы шығарған «Поэ­ты Казахстана» деген жинақ­та Владимир Цыбиннің аудар­ма­сы­мен, үшіншісі 2007 жылы «Тай­мас» баспа үйі ұсынған «Антология ка­захской литературы» деген жинақта Әуезхан Қодардың ау­дар­масымен жарияланды.   

      Мұрат Мөңкеұлының әр қы­ры­нан бейнеленген үш портреті бар. Үшеуі де танымал қылқалам ше­берлерінің қолынан шыққан. Бү­гінде ғылыми айналымда жүр­ген, осы мақалаға қоса жария­ла­нып отырған портретті Санкт-Пе­тербордағы И.Репин атындағы көр­кемсурет институтының түле­гі, профессор Мұхит Қалимов сал­­ған. Екінші портреттің авто- ры – Алматыдағы Н.Гоголь атын­дағы кө­р­кемсурет училищесінің түлегі, атыраулық суретші Әділ­қайыр Жан­тасов. Үшінші порт­ретті А.С.Пушкин атындағы Орал педа­го­гикалық институтының көр­­кем­сурет-графика факуль­те­тінің тү­легі, Атыраудың перзенті Те­мір­бек Мұхтаров кескіндеген. Сөйтіп, Мұрат Мөңкеұлының үш­тағандық тұтастыққа табан ті­рейтін тағылымды өлең-толғау­ла­ры қазақ жұртының санасына әлі күн­ге дейін сәуле шашып келеді.

Бауыржан Омарұлы

aikyn.kz